Giá điện spot, hay giá điện giao ngay, là mức giá hình thành trên thị trường điện theo từng giờ. Đây là giá mà các bên mua và bán điện thỏa thuận dựa trên cân bằng cung cầu tại mỗi thời điểm.
Khác với giá điện cố định, giá điện spot thay đổi liên tục và phản ánh tình hình vận hành thực tế của hệ thống điện. Người tiêu dùng có hợp đồng theo giá spot phải trả đúng giá thị trường theo từng giờ, cộng với các khoản thuế và phí phân phối, hoặc có thể được lợi khi giá âm xuất hiện.
Hiện tượng giá biến động theo giờ mang ý nghĩa quan trọng đối với hệ thống điện. Khi giá thấp, người dùng có xu hướng tăng tiêu thụ; khi giá cao, họ hạn chế sử dụng. Điều này làm cho giá spot trở thành tín hiệu kinh tế điều tiết hành vi tiêu thụ điện.
Trong bối cảnh nhiều quốc gia, trong đó có Việt Nam, đang hướng đến thị trường bán lẻ điện cạnh tranh trong tương lai, việc hiểu rõ bản chất giá spot là nền tảng để dự đoán cách thức vận hành và phản ứng của người tiêu dùng.
Xem thêm:
Lợi ích của Inverter có nhiều MPPT độc lập cho hệ thống năng lượng mặt trời
Ba nguồn chỉ số bức xạ mặt trời quan trọng cần phải biết
Năm khí tượng điển hình là gì tầm quan trọng của nó
Bối cảnh biến động giá điện spot ở châu Âu
Trong vài năm gần đây, các thị trường điện ở châu Âu ghi nhận mức biến động giá chưa từng có. Tại Phần Lan, giai đoạn 2014–2020, giá trung bình dao động trong khoảng 28–47 €/MWh. Nhưng từ năm 2021, mức biến động tăng mạnh, có thời điểm lên tới 1135 €/MWh và thậm chí đạt kỷ lục 1896 €/MWh vào tháng 1/2024. Cùng với đó, xuất hiện hiện tượng giá âm, đặc biệt là ngày 24/11/2023, khi giá giảm xuống −500 €/MWh. Những biến động này phản ánh sự thay đổi căn bản trong cấu trúc nguồn cung năng lượng.
Nguyên nhân sâu xa đến từ sự gia tăng nhanh chóng của năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện gió. Ở Phần Lan, tổng công suất điện gió tăng từ 2,6 GW năm 2020 lên 7,3 GW vào năm 2024. Trong khi đó, ở EU27, công suất tăng từ 179 GW lên 225 GW trong cùng kỳ. Sự mở rộng quy mô nguồn gió khiến sản lượng điện thay đổi mạnh theo điều kiện thời tiết, kéo giá điện thị trường biến động tương ứng.
Cơ chế giá điện spot dựa trên nguyên tắc cân bằng cung cầu. Các nhà máy phát điện chào giá bán, trong khi các đơn vị phân phối hoặc bán lẻ chào mua. Thị trường Nord Pool, nơi Phần Lan tham gia, sẽ sắp xếp các lệnh mua bán để tìm mức giá cân bằng cho từng giờ. Kết quả là hình thành giá điện spot của khu vực.
Mối quan hệ giữa cung cầu và giá có thể mô tả bằng công thức cơ bản:
![\[Giá_{Spot} = \frac{\sum P_{cung}}{\sum P_{cầu}}\]](http://thuchanhkythuat.com/wp-content/ql-cache/quicklatex.com-c8bc52477bba3fff65e1e40fc6a205f8_l3.png "Rendered by QuickLaTeX.com")
Trong đó, tổng công suất cung ứng và nhu cầu tiêu thụ tại từng giờ sẽ quyết định mức giá cụ thể. Công thức cho thấy, khi nguồn cung vượt cầu quá mức, giá có thể giảm xuống mức rất thấp, thậm chí âm. Ngược lại, khi nhu cầu cao trong lúc nguồn phát gặp hạn chế, giá lập tức tăng vọt.
Nguyên nhân khiến giá điện spot biến động mạnh
Nguyên nhân thứ nhất là sự phát triển nhanh của năng lượng tái tạo. Điện gió và mặt trời có đặc điểm phụ thuộc thời tiết, nên công suất đầu ra không ổn định. Khi gió mạnh, lượng điện dư thừa khiến giá giảm. Khi gió yếu hoặc ban đêm, nguồn cung sụt giảm kéo giá tăng.
Nguyên nhân thứ hai đến từ biến động nhu cầu tiêu thụ. Tại Phần Lan, hơn 39% hộ gia đình dùng sưởi điện trực tiếp hoặc gián tiếp. Trong những ngày lạnh giá, nhu cầu tăng vọt, đẩy giá lên cao. Ngược lại, vào thời điểm nhu cầu thấp nhưng sản lượng tái tạo lớn, giá giảm mạnh.
Nguyên nhân thứ ba là sự cố nguồn phát truyền thống. Sự kiện ngày 5/1/2024 cho thấy, khi nhiều nhà máy điện hạt nhân và nhiệt điện cùng lúc giảm công suất hoặc ngừng hoạt động, giá lập tức tăng kỷ lục. Tổng cộng khoảng 1,5 GW công suất bị mất, làm mất cân đối cung cầu trong thời gian ngắn.
Nguyên nhân thứ tư là yếu tố thị trường. Trường hợp ngày 24/11/2023, một đơn vị chào sai lệnh cung cấp gần 6000 MWh/h mà không đặt mức giá sàn, khiến thị trường xuất hiện giá −500 €/MWh trong nhiều giờ. Đây là minh chứng cho thấy lỗi thao tác thị trường cũng có thể tạo ra biến động cực đoan.
Hệ quả từ biến động giá điện spot
Khi giá điện spot biến động, hệ quả trực tiếp là hành vi tiêu thụ thay đổi. Người dân có hợp đồng spot phản ứng bằng cách tăng tiêu thụ khi giá âm để được lợi nhuận, hoặc giảm tiêu thụ khi giá quá cao để tiết kiệm. Điều này tạo ra hiện tượng “phản ứng phụ tải” (demand response) mang tính ngầm định. Ví dụ, ngày 24/11/2023, tiêu thụ điện tại Phần Lan tăng gần 10% so với bình thường khi giá giảm sâu.
Hệ quả thứ hai là ảnh hưởng tới lưới phân phối. Việc nhiều hộ gia đình cùng lúc tăng tiêu thụ đã dẫn đến quá tải cục bộ, làm nổ hơn 120 cầu chì, gấp hàng chục lần so với ngày đông bình thường. Điều này cảnh báo rằng sự linh hoạt phụ tải khi chịu tác động giá có thể gây rủi ro cho hạ tầng nếu không có cơ chế kiểm soát.
Hệ quả thứ ba là tác động đến chính sách điều độ và quy hoạch lưới. Các nhà vận hành hệ thống (DSO) không thể coi phụ tải là ngẫu nhiên phân tán như trước. Khi giá trở thành tín hiệu chung, phụ tải có xu hướng trùng nhau, dẫn đến các kịch bản đỉnh tải mới mà hệ thống cần chuẩn bị.