Trong nhiều năm qua, giá điện ở Việt Nam chủ yếu do Nhà nước điều chỉnh theo biểu giá bán lẻ thống nhất. Người dùng gần như không quan tâm đến việc giá thay đổi từng giờ. Tuy nhiên, khi Việt Nam tiến tới thị trường bán lẻ điện cạnh tranh trong tương lai, một khái niệm mới sẽ trở nên quen thuộc: giá điện spot.
Xem thêm
Tối ưu hóa hướng đặt Pin mặt trời trong năng lượng tái tạo
Xác định góc nghiêng tấm Pin và vị trí của mặt trời trong năm
Bóng râm và những ảnh hưởng đến hiệu suất tấm pin mặt trời
Giá điện spot là gì?
Giá điện spot (spot electricity price) là giá điện trên thị trường giao ngay, được quyết định từng giờ dựa trên cung và cầu. Nói đơn giản, nó giống như giá rau ngoài chợ: khi nhiều người mua mà ít hàng thì giá tăng, khi hàng dồi dào mà ít người mua thì giá giảm. Với điện, quy luật này diễn ra liên tục trong ngày.
Hằng ngày, các nhà máy điện (nhiệt điện, thủy điện, gió, mặt trời…) đưa ra mức giá bán mong muốn. Các đơn vị mua điện (công ty phân phối, nhà bán lẻ) đưa ra nhu cầu mua. Hệ thống phần mềm thị trường sẽ “khớp lệnh” và đưa ra một mức giá cân bằng cho từng giờ. Đó chính là giá điện spot.
Điểm quan trọng nhất là giá thay đổi liên tục. Vào buổi trưa nhiều nắng, điện mặt trời dồi dào, giá có thể rẻ. Vào buổi tối, khi mọi nhà bật đèn và điều hòa, giá thường cao hơn. Ở các nước có nhiều năng lượng tái tạo như Phần Lan, giá thậm chí có lúc âm: người tiêu dùng được “trả tiền” để sử dụng điện vì nguồn cung quá thừa.
Ngày 24/11/2023, tại Phần Lan, giá spot xuống tới −500 €/MWh (âm 500 euro cho mỗi MWh). Người dùng có hợp đồng theo giá spot được trả hơn 0,4 €/kWh khi bật điện. Ngược lại, chỉ vài tuần sau, ngày 5/1/2024, giá vọt lên 1896 €/MWh, khiến nhiều hộ gia đình phải hạn chế dùng điện để tránh hóa đơn khổng lồ. Những con số này cho thấy sức biến động lớn của giá spot.
Lợi ích của giá spot
Thứ nhất, người tiêu dùng có cơ hội tiết kiệm nếu biết điều chỉnh thói quen dùng điện. Ví dụ, bạn có thể bật máy giặt hoặc sạc xe điện vào lúc nửa đêm khi giá rẻ. Thứ hai, giá spot tạo động lực cho cả xã hội tiết kiệm năng lượng vào giờ cao điểm, góp phần giảm nguy cơ quá tải lưới điện. Thứ ba, nó khuyến khích đầu tư vào công nghệ thông minh như đồng hồ điện tử, hệ thống quản lý năng lượng gia đình.
Tuy nhiên, giá spot không phải lúc nào cũng dễ chịu. Vào những ngày thời tiết khắc nghiệt, nhu cầu điện tăng đột biến, giá có thể tăng gấp nhiều lần. Nếu bạn không thay đổi cách sử dụng, hóa đơn điện sẽ rất cao. Vì vậy, giá spot đòi hỏi người dùng chủ động và có kiến thức cơ bản về cách thị trường vận hành.
Với hợp đồng giá cố định, người dùng trả một mức giá điện không đổi, bất kể thị trường biến động thế nào. Điều này dễ dự đoán chi phí, phù hợp với hộ gia đình muốn ổn định. Trong khi đó, hợp đồng theo giá spot linh hoạt hơn, có thể tiết kiệm nhiều tiền nhưng cũng tiềm ẩn rủi ro nếu không kiểm soát tốt thói quen dùng điện. Mỗi người sẽ chọn theo nhu cầu và khả năng thích ứng của mình.
Ở thị trường điện cạnh tranh, giá spot là “tín hiệu” quan trọng giúp cân bằng cung cầu. Khi giá cao, người dùng giảm tiêu thụ, nhường điện cho nhu cầu cấp thiết. Khi giá thấp, người dùng tận dụng để sản xuất hoặc sạc pin lưu trữ. Nhờ đó, hệ thống điện vận hành ổn định hơn mà không cần xây thêm quá nhiều nhà máy.
Việt Nam đang tăng tốc phát triển điện gió và điện mặt trời. Điều này sẽ khiến nguồn cung dao động lớn theo thời tiết, kéo theo giá điện biến động. Khi thị trường điện cạnh tranh mở cửa, giá spot sẽ xuất hiện và người dân sẽ trực tiếp cảm nhận. Hiểu khái niệm này từ sớm sẽ giúp mỗi hộ gia đình chuẩn bị tâm thế và công cụ quản lý chi phí điện.
Người tiêu dùng cần chuẩn bị gì?
Thứ nhất, làm quen với ứng dụng hoặc thiết bị theo dõi giá điện theo giờ. Thứ hai, lên kế hoạch cho những thiết bị tiêu thụ nhiều điện, như điều hòa, máy giặt, bình nóng lạnh, để sử dụng vào giờ rẻ. Thứ ba, cân nhắc đầu tư vào thiết bị tiết kiệm năng lượng hoặc hệ thống lưu trữ (pin) để tận dụng giá thấp. Quan trọng hơn cả là thay đổi thói quen: sử dụng điện linh hoạt thay vì cố định như trước.
Giá điện spot là bước tiến tất yếu khi Việt Nam gia nhập thị trường bán lẻ điện cạnh tranh trong tương lai. Nó mang đến cơ hội tiết kiệm và sử dụng năng lượng hiệu quả, nhưng cũng đòi hỏi sự hiểu biết và chủ động từ mỗi người dùng. Nếu coi giá spot là “người thầy báo hiệu” khi nào nên dùng nhiều, khi nào nên tiết kiệm, chúng ta sẽ không chỉ giảm hóa đơn điện mà còn góp phần vận hành một hệ thống điện hiện đại, bền vững hơn.